گمنامی ایران در بازارهای جهانی کتاب، جریان ترجمه ادبی ما بیماراست - گفتمان برتر

همزمان با این رویداد مهم عرصه نشر در نشستی با حضور یک ناشر و دو نویسنده که حضور فیزیکی و نیز اثری در این نمایشگاه دارند به تبادل نظر و آسیب شناسی در این زمنیه پرداخته است.

افشین شحنه تبار مدیر موسسه نشر ایرانی انگلیسی شمع و مه، افشین یداللهی شاعر و ترانه سرا و احمد دهقان نویسنده حوزه دفاع مقدس با پذیرش دعوت خبرنگاران به بعضی سوالات در این زمینه پاسخ دادند.

بخش نخست از این میزگرد را در ادامه از نگاه شما می گذرانیم:

* این نشست را به بهانه ترجمه آثار دو نویسنده حاضر در این نشست و نیز تجربه ناشر در ترجمه و انتشار آثار ایرانی در خارج از کشور برگزار می کنیم. به همین خاطر نقطه شروع و شروع بحث را نیز کار نشر قرار می دهیم و سوالمان این است که مکانیسم انتخاب کتاب های ایرانی برای حضور در خارج از کشور و به طور تعیین ترجمه معکوس تا الان چقدر رویه درستی بوده است؟ کجای کار درست عمل کردیم و کجا اشتباه؟

شحنه تبار: وقتی من در انتشارات شمع و مه اثری را چاپ و در خارج از کشور ارائه می کنم، زیاد با این سوال روبرو می شوم که چقدر این حرکت مالی بوده و برای ما سود داشته است و یا چقدر بابت فروش حق رایت به دست آورده ایم. حرف من این است که هنوز خیلی زود است ما بخواهیم به فروش های آنچنانی در خارج از کشور و یا فروش حق رایت کتاب فکر کنیم. ما نشری ناشناخته و ناشرانی آماتور در جهان هستیم.

از طرف دیگر عمده ناشرانی که در این سال ها دست به ترجمه معکوس و حضور در نمایشگاه های بین المللی زده اند ناشرانی دولتی هستند که بیشتر آثاری را بدون توجه به کیفیت، ترجمه و فراوری نموده اند. بعضی از آنها مثلا با یک ناشر غیر ایرانی همراه شده اند و سعی کردند که دست به ترجه اثر بزنند وخبر دارم که این تجربه چندان پیروز نبوده است.

چیزی که ما در این زمینه در کشور کم داریم و از آن غفلت نموده ایم این است که هنوز آثار نویسندگان بزرگمان تبدیل به یک اثر با ترجمه استاندارد و قابل قبول و ارائه نشده است. در قدم اول ما باید محصولی استاندارد و قابل ارائه در بازار جهانی داشته باشیم.

من با پشتوانه 15 سال حضور در بازارهای جهانی نشر این مطلب را می گویم. مهمترین استاندارد برای سرمایه گذاری و فروش اثر در خارج از کشور داشتن یک ترجمه سالم است و متاسفانه در هیج اثری که ناشران دولتی ما چاپ نموده ایند این را نمی بینیم. این آثار متاسفانه دارای مسائل فاحشی هستند و اصلا قابلیت ارائه و عرضه در یک مارکتینگ جهانی ندارند.

* خود شما چطور با این مساله روبرو شده اید؟

شحنه تبار: من سعی کردم در این سال ها افراد مترجم در زبان های مختلف را گردآوری کنم و در قالب یک خانه ترجمه و به عنوان یک ناشر انگلیسی با ویراستاران حرفه ای ارتباط گرفتم. می دانید که در خارج از ایران بر خلاف کشورمان ویراستاری یک حرفه تعیین و جداگانه است. من کارهای ترجمه را به ادیتوری که کارش ادیت است می دهم نه اینکه تنها فارسی بلد باشد. این تجربه من را به مجموعه ای از مترجمان و ویراستاران متصل کرد.

* و این تجربه رضایت بخش بود؟

شحنه تبار: به نظرم ناشران باید جرات نمایند و جسارت به خرج بدهند. اگر بخواهیم بایستیم ممکن است دیر شود. می دانم که شاید خیلی از ناشران بیان نمایند که توانش را ندارند اما بالاخره حرکت حرفه ای باید از جایی شروع شود.

* الگوی ترجمه در کشور ما عمدتا مبنی بر انتخاب اثر توسط مترجم و ترجمه و انتشار آن است و الگوی ترجمه معکوس نیز مبتنی بر انتخاب اثر توسط ناشر و سفارش ترجمه آن. شما به عنوان ناشری که در خارج از ایران فعالیت زیادی دارد بفرمایید، مکانیزم ترجمه و ترجمه معکوس در خارج از ایران نیز به همین شکل است؟

شحنه تبار: بله. خیلی شبیه است. در بحث فروش رایت مبحث رایت چه از منظر زبانی و چه مکانی شبیه همانی است که در ایران رخ می دهد با این تفاوت که بحث ترجمه هم در اروپا با ابتکار ناشران انجام می شود و نه مترجمان. یعنی ناشر یا آژانس ادبی کتابی را برای ترجمه انتخاب و سفارش آن را می دهد. از طرف دیگر مترجمان برای ترجمه اثر نیز تمرین نموده اند و به اصطلاح کار را بلدند.

ما در ایران مثلا از یک رمان خالد حسینی دوازده ترجمه داریم اما می دانیم که تنها یکی از آنها خوب است. به نظرم باید رفته رفته برویم به سمت تربیت مترجمانی مانند محمد قائد برویم. یعنی مترجمانی بنام که سال ها تجربه نموده اند و کار را بلدند. شما بگویید در امر ترجمه معکوس ما چقدر از این دست نیروها تربیت نموده ایم؟ چقدر کوشش کردیم مترجم حرفه ای را تربیت کنیم؟ چقدر اجازه ندادیم مترجم سرخورده نشود و کنار نکشد؟

تجربه من الان می گوید یکی از راه هایی که می تواند یاری کند تا این اتفاق رخ دهد، نشست های ادبی در دانشگاه هاست. این خیلی مفیدتر از آن است که ما برویم به نمایشگاه فرانکفورت. برای این مدل از نمایشگاه ها هنوز خیلی مبتدی هستیم.

یادمان باشد در نشر اروپا هم اینطور نیست که هر اثری که منتشر شود فروش میلیونی داشته باشد. بلکه آنجا هم مثل ایران فروش های تک نسخه و کم داریم و نویسنده و ناشر در به در دنبال آژانس ادبی و واسطه برای چاپ و ترجمه است. منتهی ما در ایران دائم با چوب هری پاتر ضربه می خوریم که پر فروش است اما اصل ماجرا این نیست.

* ترجمه معکوس در ایران عمدتا مبتنی بر ترجمه چند اثر خاص از چند نویسنده خاص بوده است اما در فرآیند ترجمه ما شاهد آثاری دست چندم از کشورهایی چون تایلند هم هستیم. این عدم تعادل در کنار مسائل نشر اثر به زبان بومی به ما می گوید که جایی از کار را خطا نموده ایم. از منظر غیرتجاری این اتفاق چطور اتفاق افتاده است؟

دهقان: چیزی که در جهان از از حدود 70 سال قبل تا الان همه متوجه شده اند این است که ادبیات ملت ها باید به کشورهای دیگر رسوخ کند تا آنها شناخته شوند. قبل از خلق رئالیسم جادویی آمریکای لاتین در جهان کمتر شناخته شده بود اما با خلق این سبک ادبی، این منطقه بیشتر در جهان شناخته شد.

من نمی خواهم خیلی دور بروم. در کشور همسایه ما، ترکیه کوشش بسیاری می شود تا چند نویسنده در جهان شناخته شوند حتی اگر مخالف حزب حاکم باشند. به نظر می رسد که ایده اصلی این است که باید با این افراد، فرهنگ ترکیه شناخته شود.

در ایتالیا برای کسانی که در خارج از این کشور دست به ترجمه ادبیات ایتالیا می زنند امکانات خاصی تدارک دیده شده است. این اتفاق در ایران هیچ وقت نبوده و هنوز هم نیست. اتاق فکری که به ما بگوید چه چیزی را چه کسی ترجمه کند تا الان وجود نداشته است.

* منظورتان این است که ترجمه در داخل کشورمتولی نداشته است؟

دهقان: بله. در جهان موسسات مردم نهاد و سازمان های مردمی هستند که در تدارک این کار هستند و جالب اینکه همه دستگاه های دولتی از آن حمایت می نمایند که با ترجمه ای که در آن سامان می پذیرد فرهنگشان صادر شود.

این اتفاق در ایران هیچگاه رخ نداده است. الان در جهانی سینما فیلم هایی که در ایران منتشر می شود همزمان در جامعه کانادا که ایرانیان زیادی دارد به نمایش در می آید این یعنی جامعه ایرانی ها کانادا سعی دارد کاری کند که فرهنگ خودش در آن کشور فراموش نشود.

* تجربه شخصی شما در امر ترجمه معکوس چطور بود؟ مرور آن شاید یاریی باشد برای فهم راهی که اشتباه پیموده شده و راهی که درست پیموده شده است.

دهقان: مترجم به من می گفت که به این دلیل رمان سفر به گرای 270 درجه را برای ترجمه انتخاب نموده که حس می نموده این رمان به فرهنگ آمریکایی برای کار نزدیک تر است و می تواند زمینه ترجمه های آینده را فراهم کند.

این کتاب اما بیشتر در جو دانشگاهی مطرح شد و تمامی بازخودرهایی که گرفتم از طرف دانشجویانی بود که آن را به عنوان ادبیات معاصر خاورمیانه خوانده بودند. به نظر من اما همین تجربه محدود هم توانست منجر به تبادل نظری دوطرفه میان دو کشور شود که قبلا تجربه نشده بود.

* با این حال فکر می کنم که یک جای این جهت مشکل دارد و آن انتظار ما برای حضور یک متولی دولتی برای انتشار این آثار است در حالی که در غرب و اخیرا شرق، ادبیات با استراتژی متولد نمی شود. یعنی طوری نمی نویسند که بشود روی ترجمه اش سرمایه گذاری کرد و بیشتر شوق ماست که راه را برای ترجمه باز می نماید.

دهقان: بگذارید مثالی بزنم. وقتی ترجمه آثار ایتالیایی در ایران باب شد، یکی دو مترجم وارد این ماجرا شدند و ایتالیا نیز گفت که ما مترجمانی که ادبیات ما را به زبان دیگری ترجمه می نمایند را همه ساله به کشورمان دعوت می کنیم و به آنها بورس تحصیلی می دهیم. مترجم می دید که حمایتی اینچنینی وجود دارد و به ترجمه علاقه مند می شد.

این مساله باعث شد در دورهای ورود به ترجمه آثار ادبی ایتالیا افزایش داشته باشد و حتی آثار نویسندگان درجه سه آنجا نیز به ایران شدند. کسی نگفت که اثری را که ترجمه می کنم با ارزش ایدئولوژیکش مطابقت دارد با نه.

کار دولت باید این باشد که دورادور از این دست حرکت ها حمایت کند، حمایتی که در آن نگوییم فلان کتاب باید ترجمه شود و ترجمه اش باید بدرخشد.

البته این را هم بگویم که جامعه ادبی ما از حیث ترجمه بیمار است. ما داریم همه چیز را ترجمه می کنیم و بعضی را نیز چند بار ترجمه می کنیم.

* شما فکر می کنید اگر در ادبیات ما ترجمه معکوس بدون حمایت دولتی جلو برود، حرفی برای گفتن در جهان داریم؟

دهقان: حتما دارد و می تواند دیده شود. اما تا بنیادهایی به وجود نیاید که بر اساس وظایفشان برای گسترش ادبیات ما در همه حمایت ویژه ننمایند نباید انتظار داشته باشیم که اتفاقی ویژه رخ دهد.

شاید نهالی رشد کند اما بسیاری از آنها نیز رشد نمی نمایند. امروز اتفاقی که اتفاق افتاده تنها رویش چند نهال در می ان یک سنگلاخ است که اصلا برای رویش فضای مناسبی نیست.

* کمی هم به موضوع شعر وارد شویم. همواره در محافل ادبی ما این بحث مطرح بوده که شعر مقوله ای ترجمه پذیر هست یا خیر. همواره عنوان شده که ترجمه های موجود از شعر فارسی در واقع برداشت آزاد است نه ترجمه. در سال های اخیر هم که شعر نو و قالب های تازه ظهور نموده و با وجود ادعای آن مبنی بر مردمی تر و قابل فهم تر بودن نسبت به آثار متاخر ما، کماکان در مقوله ترجمه آنها کاری شاخص را شاهد نیستیم. سوال اصلی در این حوزه این است که این روزها برای ترجمه فراوریات ادبی مان در زمینه شعر باید نگاه و برنامه ریزی ما به کدام سو باشد؟

افشین یدالهی: شعر باید ترجمه شود. البته می دانم که بعضی می گویند شعر کاملا ترجمه پذیر نیست اما سوال من هم این است که اگر به فرض شعر هم کاملا ترجمه پذیر نباشد نباید تا اندازه ای آن را ترجمه کنیم؟ یعنی تا همان اندازه ای که ترجمه می شود چرا نباید ترجمه اش کنیم؟

شاعر احساس و عاطفه خودش را با ظرائف و ریزه کاری های فرهنگی سرزمینش در شعرش می آورد. خب اگر این را می شود تا هفتاد درصد ترجمه کرد چرا به خاطر سی درصد باقی مانده نباید این کار بکنیم؟ ما خیلی از کارهایمان کامل نیست. اصلا مگر خود شاعر چقدر و چند درصد از احساسش را می تواند کامل بیان کند؟ این که نمی شود شعر نگفت چون صد درصد احساسمان در آن نمی نشیند.

یادمان نرود که بخشی از موضوع درک موضوع شعر نیز به مخاطب باز می شود و اینکه او چقدر توان آشنایی با آن را دارد. این یعنی هر کسی به اندازه ای با شعر ارتباط می گیرد. وقتی امر ترجمه هم صورت می پذیرد متناسب با زبان مقصد هم در شعر تغییراتی رخ می دهد که شعر منطبق با درک و فهم مردمان آن منطقه شود. پس می بینید بیان اینکه چون با ترجمه شعر نمی توان معنای آن را کامل منتقل کرد نباید برای ترجمه نکردنش دنبال دلیل تراشی بود.

کما اینکه پیش از این نیز شاعری مثل شاملو بعضی اشعار را ترجمه و در واقع بازسرایی نموده و ما نیز از آنها استفاده نموده ایم. اگر شاعر بتواند در حین ترجمه شعر شاعر دیگر با خود او نیز ارتابط بگیرد بعضی از کلمات چند لایه و ابهاماتی که ممکن است در ترجمه با آنها برخورد کند را نیز حل خواهد نمود و او می تواند در انتقالش پیروز تر عمل کند.

ادامه دارد...